Học thuyết ngũ hành trong dược học

Theo triết học Trung Hoa cổ đại, tất cả vạn vật đều phát sinh từ năm nguyên tố cơ bản và luôn luôn trải qua năm trạng thái được gọi là: Mộc, Hoả, Thổ, Kim và Thuỷ (tiếng Trung: 木, 火, 土, 金, 水). Năm trạng thái này, gọi là Ngũ hành (五行), không phải là vật chất như cách hiểu đơn giản theo nghĩa đen trong tên gọi của chúng mà đúng hơn là cách quy ước của người Trung Hoa cổ đại để xem xét mối tương tác và quan hệ của vạn vật trong mối tương quan hái hòa, thống nhất.

Theo triết học Trung Hoa cổ đại, tất cả vạn vật đều phát sinh từ năm nguyên tố cơ bản và luôn luôn trải qua năm trạng thái được gọi là: Mộc, Hoả, Thổ, Kim và Thuỷ (tiếng Trung: 木, 火, 土, 金, 水). Năm trạng thái này, gọi là Ngũ hành (五行), không phải là vật chất như cách hiểu đơn giản theo nghĩa đen trong tên gọi của chúng mà đúng hơn là cách quy ước của người châu Á cổ đại để xem xét mối tương tác và quan hệ của vạn vật.

Ý nghĩa của học thuyết ngũ hành

Thuyết ngũ hành ra đời sau học thuyết âm dương, bổ sung, diễn giải học thuyết âm dương cụ thể hơn. Âm dương chế ước nhau, kìm hãm, điều tiết nhau để không mất cân bằng bằng sự tương khắc trong ngũ hành. Âm và dương cũng tương hỗ nhau theo quy luật tương sinh, triệt tiêu nhau bằng tương thừa để tiêu trưởng, bất thường trong đối lập bằng tương vũ.

Khái niệm về ngũ hành

Mộc, hỏa, thổ, kim, thủy là tên của 5 hành. Người xưa ấy 5 loại vật chất trên làm đại biểu đại diện cho 5 nhóm thuộc tính của tự nhiên, mỗi nhóm thuộc tính đều có 1 tập hợp các tính chất có những đặc điểm chung nhất.

• Nhóm mộc chủ sinh, phát động
• Nhóm hỏa chủ trưởng, phát nhiệt
• Nhóm thổ chủ biến hóa, hấp thu
• Nhóm kim chủ thu liễm và phát tiết
• Nhóm thủy chủ tàng trữ và phát dịch thể.

Quy luật tương sinh

Là hiện tượng hành nọ sinh hành kia, nuôi dưỡng giúp đỡ, thúc đẩy hành kia phát triển. Cụ thể:Mộc sinh hỏa, hỏa sinh thổ, thổ  sinh kim, kim sinh thủy, thủy sinh mộc, mộc lại sinh hỏa… tuần hoàn luân hồi mãi mãi. Các thuộc tính tương ứng cũng tương sinh lẫn nhau theo vòng tuần hoàn này.

Quy luật tương khắc

Là hiện tượng 1 hành kìm hãm, điều tiết, chế ước không cho hành kia phát triển quá mức cân bằng; Cụ thể là Mộc Khắc thổ, thổ khắc thủy, thủy khắc hỏa, hỏa khắc kim, kim khắc mộc…tuần hoàn luân hồi mãi. Các thuộc tính tương ứng trong mỗi hành cũng tương khắc lẫn nhau theo vòng tuần hoàn này.

Tương thừa

Tương thừa là sự bất thường trong quá trình tương khắc, trong đó 1 hành thừa thế khắc hành kia quá mạnh, quá nhiều…làm ảnh hưởng xấu đến sự vận hành bình thường của hành bị khắc. Trong cơ thể con người nếu can tương thừa tỳ sẽ dẫn tới loét, viêm dạ dày – tá tràng, hội chứng ỉa chảy do ruột dễ bị kích thích…

Tương vũ

Tương vũ là hiện tượng bất thường của tương khắc, trong đó 1 hành dám chống lại hành có chức năng khắc mình, làm ảnh hưởng xấu đền sự vận hành bình thường của cơ thể và chức nằng hành khắc. Trong cơ thể nếu thận thủy nhân khi tỳ thổ yếu mà tương vũ tỳ thổ sẽ dẫn tới phù thủy thũng gặp trong suy dinh dưỡng, xơ gan cổ chướng, phù viêm thận mãn, phù do suy tim mạn tính…

Bảng quy loại ngũ hành trong tự nhiên

Ngũ hành	Mộc (can)	Hỏa (Tâm)	Thổ (Tỳ)	Kim (Phế)	Thủy (Thận)
Hiện tượng
Ngũ Phương	Đông	Nam	Trung tâm	Tây	Bắc
Ngũ sắc	Xanh	Đỏ	Vàng	Trắng	Đen
Ngũ Mùi	Tanh	Khét	Thơm	Hôi	Thối
Ngũ Vị	Chua	Đắng	Ngọt	Cay	Mặn
Ngũ âm	Tiếng gỗ	Tiếng lửa reo	Tiếng đập đất	Tiếng va kim loại	Tiếng nước chảy
Mùa	Xuân	hạ	Trưởng hạ	Thu	đông
Khí	Phong	Hỏa nhiệt	Thấp	Táo	hàn

Bảng quy loại ngũ hành trong cơ thể con người

 

Ngũ hành	Mộc	Hỏa	Thổ	Kim	Thủy
Hiện tượng
Các tạng	Can	Tâm	Tỳ	Phế	Thận
Các phủ	Đởm	Tiểu trường	Vị	Đại trường	Bàng quang
Ngũ thể	Cân	Mạch	Cơ bắp	Da lông	Xương tủy
Ngũ quan	Mắt	Lưỡi	Miệng, môi	Mũi	Tai
Ngũ chí	Giận	Vui mừng	Lo nghĩ	Buồn thương	Sợ hãi
Ngũ âm	hét, thét	Cười	Hát	Khóc	Rên
Ngũ vị	Miệng đắng chua	Miệng Đắng	Miệng ngọt	Miệng cay	Miệng mặn
Vị trí bị bệnh	Cổ gáy	Ngực sườn	cơ lưng mông	vai hố đòn	Eo lưng, bắp đùi
Đặc điểm bệnh	Co quắp	Hồi hộp đánh trống ngực	Đày bụng nôn ọe	Ho	Run rảy

Ứng dụng của học thuyết ngũ hành trong y học và dược học

Ứng dụng trong y học:

• Dựa vào đặc điểm quy nạp của cơ thể, của tự nhiên trong ngũ hành để định hướng chẩn đoán bệnh xảy ra ở tạng phủ nào. Một bệnh nhân vào đầu tháng 2 âm lịch đột nhiên đau 1 bên vai gáy, có hiện tượng co giật, co quắp, miệng đắng chua…hướng tới bệnh can đởm.
• Bệnh do chính tạng đó gây ra là chính tà, bệnh do tạng trước nó gây ra cho nó gọi là hư tà, Bệnh do tạng sau nó cướp hại khí của nó là thực tà, bệnh do tạng khắc nó tương thừa nó gây ra gọi là vi tà, tạng bị nó khắc chống lại nó gây bệnh cho nó gọi là tặc tà. Ví dụ bệnh do chính tạng tâm tự bị mất ngủ là chính tà, mất ngủ do thiếu máu vì can huyết hư là hư tà, do bộ máy tiêu hóa mà mát ngủ là thực tà, do thận khắc tâm quá mạnh là vi tà, do bệnh ở phế ảnh hưởng ngược đến tâm là tặc tà.

• Nguyên tắc điều trị hư thì bổ vào mẹ, thực thì tả con cụ thể can hư bổ thận, thận hư bổ phế, phế hư bổ bổ tạng tỳ, tỳ hư bổ tạng tâm, tâm hư bổ tạng can. Thực ở tâm tả vào tỳ, thực tỳ tả vào phé, thực phế tả vào thận, thực ơ thận tả vào can, thực ở can tả vào tâm. Ví dụ thiếu máu gây mất ngủ là tâm hư nhưng lại bổ vào can huyết, lẹo mắt là tỳ thực châm tả phế du nặn máu.
• Tương thừa chính là hiện tượng tương khắc quá mạnh, như can mộc khắc tỳ thổ quá mạnh gọi là can thừa tỳ. Chứng này gặp trong trường hợp hội chứng ruột dễ bị kích thích, mỗi khi xúc động thì ỉa chảy, hoặc căng thẳng tinh thần quá trong thời gian dài dẫn tới bệnh dạ dày tá tràng. Cách chữa giảm công năng tạng can, tăng cường chức năng của tỳ theo pháp bình can kiện tỳ.
• Tương vũ là hiện tượng hành khắc yếu, hành bị khắc mạnh nên hành khắc chống lại hành khắc mình gây bệnh. Ví dụ Tỳ thổ yếu bị thận thủy chống lại gây phù gặp trong phù suy dinh dưỡng, xơ gan, phù tim…ta phải kiện tỳ hành thủy.

Ứng dụng học thuyết ngũ hành trong sử dụng thuốc theo thuyết quy kinh:

Quy kinh là gì? Quy kinh là hiện tượng thuốc tác dụng vào cơ quan đích theo 12 đường kinh trong cơ thể.

Một số hiện tượng quy kinh:

• Bạc hà trắng cay đi vào kinh phế
• Huyền sâm, nhục thung dung, phác tiêu đen mặn vào kinh thận
• Chu sa, thần sa, sâm đại hành đắng đỏ và tâm, Táo nhân
• Thanh đại, táo mèo chua xanh và kinh can
• Hoàng kỳ, cam thảo vàng ngọt vào tỳ.

Hiện tượng quy kinh: phức tạp, đan xen với tứ tính ngũ vị và không cứng nhắc trong vận dụng.

Trong bào chế thuốc:

• Muốn thuốc vào tạng tỳ nên sao Hoàng thổ, hoặc sao mật, sao đường
• Muốn thuốc vào tạng phế thì sao thuốc có tẩm nước gừng cay.
• Muốn thuốc vào tạng thận thì trong bào chế nên ngâm muối, hoặc nước tiểu trẻ em trai dưới 3 tuổi.
• Muốn cho thuốc vào can nên tẩm dấm để sao và thu hái khi còn xanh.
• Muốn cho thuốc dẫn vào tâm nên tẩm nước tâm sen có vị đắng.

BS. HOÀNG SẦM

Doctor SAMAN

Nguồn website: yhocbandia.vn